Antysemityzm. Składnik “polskiego charakteru narodowego”.
Marcin Król w artykule “Upolitycznienie antysemityzmu” dzieli antysemityzm na dwa antysemityzmy. Jeden nazywa tradycyjnym i obyczajowym [...] i uważa, że w tym antysemityzmie objawia się nieszkodliwy stosunek do tego, co obce. Natomiast drugi antysemityzm nazywa antysemityzmem agresywnym, który ma zarówno polityczne przyczyny, jak i polityczne konsekwencje. Jest to antysemityzm, który rodzi się w Polsce pod koniec XIX wieku, który ma wyraźny charakter NDcki i który [...] stał się w pewnym momencie składnikiem polskiego charakteru narodowego.
Maria Janion prezentuje tezy Joshui Trachtenberga, Daniela Jonaha Goldhagena, Bożeny Umińskiej i Joanny Tokarskiej-Bakir, dowodząc, że nie ma rożnych rodzajów antysemityzmu: antysemityzm jest jeden. Jest to zjawisko głęboko zakorzenione we wzorach kultury, zakodowane w języku w postaci fantazmatów, mitów, wyobrażeń. Część z nich ma proweniencję chrześcijańską, wywodzącą się z przeświadczenia, że Jezusa zabili Żydzi, gdyż są przedstawicielami diabła (zatem nie są ludźmi), pozostałe – społeczną lub ekonomiczną. Holokaust jest dziełem kultury europejskiej.
Próbując odpowiedzieć na pytanie, na ile świadomie możemy przekroczyć zakorzenione w języku uprzedzenia, Janion analizuje teksty Mickiewicza, Żeromskiego i Różewicza. Łatwiej jest tworzyć nowe przedstawienia, co udaje się Mickiewiczowi, który m.in. tworzy postać Jankiela: Żyda-Polaka (koncepcja bardzo popularna w dwudziestoleciu międzywojennym; innym przykładem może być Marek Edelman). O wiele trudniejsza jest zmiana w samym języku – Żeromskiemu się nie to udaje. Różewicz wychodzi poza język antysemicki, znajdując w swej twórczości miejsce dla Żyda jako Innego.
Janion gruntownie analizuje pracę Goldhagena Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust (1996), który za podstawę Holokaustu uważa pozyskanie dużej grupy ludzi gotowych do dokonania mordu. Zadaje on pytanie o system wartości sprawców. Jako jedną z przyczyn wskazuje narastanie antysemityzmu eliminacyjnego, w którym najpierw pojawiają się hasła usunięcia wpływów żydowskich, a później idea eksterminacji samych Żydów.
Badaczka odwołuje się też do pracy Anny Landau-Czajki W jednym stali domu. Koncepcja rozwiązania kwestii żydowskiej w publicystyce polskiej lat 1933-1939 (1998), pokazującej emigracyjne i deportacyjne idee lat trzydziestych.