Maria Janion (ur. 24 grudnia 1926 roku w Mońkach, zm. 23 sierpnia 2020 w Warszawie) – historyczka literatury polskiego i europejskiego romantyzmu, historyczka idei, krytyczka literacka, wykładowczyni.
Szkołę średnią ukończyła w Wilnie, tam też uczęszczała na tajne komplety w latach II wojny światowej. Należała wówczas do konspiracyjnego Związku Harcerstwa Polskiego przy Armii Krajowej. Po wojnie wraz z rodziną osiedliła się w Bydgoszczy. Ukończyła studia polonistyczne na Uniwersytecie Łódzkim.
Od 1949 roku Maria Janion była związana z Instytutem Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, gdzie przeszła na emeryturę w roku 1997. Redagowała i współredagowała wiele publikacji naukowych, między innymi liczącą kilkadziesiąt tomów serię wydawniczą „Biblioteka Romantyczna”. W 1977 roku współzakładała Towarzystwo Kursów Naukowych. Była członkinią zwyczajną Polskiej Akademii Umiejętności i członkinią rzeczywistą Polskiej Akademii Nauk. W roku 1994 otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego.
Od 1957 roku z pasją i oddaniem zajmowała się nauczaniem akademickim. Przez wiele lat była związana Uniwersytetem Gdańskim (w 1982 roku zwolniona w ramach represji politycznych i zatrudniona ponownie w następnym roku akademickim) i od 1990 roku – z Uniwersytetem Warszawskim, studiami doktoranckimi w IBL PAN, od 1992 roku – ze Szkołą Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN.
Tematyka jej siedemnastu książek (z których dwie napisała wspólnie z Marią Żmigrodzką) i kilkuset artykułów nie ogranicza się ani do filologii polskiej, ani ściśle do XIX wieku. Jej zainteresowania naukowe obejmowały historię idei, historię wyobraźni symbolicznej, style i formy estetyczne, a również same metodologie badań literackich, przede wszystkim hermeneutykę („Humanistyka: poznanie i terapia”, 1974, „Odnawianie znaczeń”, 1980). Maria Janion poświęciła wiele prac romantyzmowi europejskiemu i literaturze XX wieku. Bohaterami jej studiów byli – obok polskich romantyków – pisarze i poeci, tacy jak François-René Chateaubriand, Johann Wolfgang Goethe, Gustave Flaubert, Günter Grass oraz Maria Komornicka, Witold Gombrowicz, Miron Białoszewski czy Jerzy Kosiński.
Dzięki pracom Marii Janion, która zaczynała jako specjalistka od XIX-wiecznej poezji krajowej w okresie międzypowstaniowym i od twórczości Zygmunta Krasińskiego, polskie badania nad romantyzmem rozwinęły się w kilku wyrazistych kierunkach. W „Romantyzmie i historii” (1978) Janion i Żmigrodzka zawarły syntezę romantycznej myśli historiozoficznej, opisując wzajemne przenikanie się biegu dziejów i przepływu idei, wyznaczających sens istnienia człowieka w historii. W książkach takich jak „Czas formy otwartej” (1985) i „Życie pośmiertne Konrada Wallenroda” (1990) czy „Projekt krytyki fantazmatycznej” (1991) Maria Janion zajęła się „egzystencją ludzi i duchów”, czyli – najogólniej mówiąc – domeną wyobraźni jako tym, co steruje naszym życiem duchowym. Charakterystycznym rysem tych poszukiwań jest jednak przekroczenie wymiaru zbiorowego, patriotycznego, tyrtejskiego i przejście na stronę indywidualnych znaków egzystencji jako najwyższej wartości, a zarazem przestrzeni kreacji nowożytnego „ja”. Taka perspektywa zaznacza się już w książce „Gorączka romantyczna” (1975).
Zderzenie projektów kultury zbiorowej i indywidualnej zostało przez Janion ponownie zinterpretowane w latach dziewięćdziesiątych. Odwołanie do Goetheańskiej zasady Bildung zaowocowało koncepcją duchowej wspólnoty jednostek, kształcących swą podmiotowość w obcowaniu z kulturą. W zbiorze esejów „Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś?” (1996) Janion szukała sposobów na ocalenie integralności duchowej człowieka w sytuacji nasilenia konsumeryzmu i tego, co określa się mianem kryzysu wartości. „Odyseja wychowania” (1998), napisana przez Janion i Żmigrodzką, w całości poświęcona jest Goetheańskiej koncepcji człowieka. Zainteresowanie kształtem wojennego imaginarium Polaków i próby przedefiniowania kanonów polskiego patriotyzmu nie zostały wówczas jednak przez Janion zarzucone, czego dowodem była książka „Płacz generała. Eseje o wojnie” (1998).
W ostatnich pracach Maria Janion zajęła się figurami obcości w kulturze nowożytnej – „Kobiety i duch inności” (1996) to książka otwierająca feministyczne horyzonty badań nad literaturą i sztuką, natomiast obszerne studia „Tematy żydowskie u Mickiewicza” i „Legion żydowski Mickiewicza” (1998) poruszają zaniedbywaną do tej pory problematykę stosunku poety do Żydów i ukazują judaistyczne konteksty jego religijności.
Osobne miejsce w dorobku Marii Janion zajmuje wielotomowa seria „Transgresje” (1981–1988), wydawana z grupą studentek i studentów z Uniwersytetu Gdańskiego. Była to niepowtarzalna antologia tekstów literackich i eseistycznych światowej humanistyki, niekiedy w autorskich przekładach. Zaskakiwała zestawieniami fragmentów dzieł, cytowanych na kilkudziesięciu stronach lub w kilku zdaniach i ułożonych według tematów nowożytnej antropologii, takich jak „Galernicy wrażliwości”, „Osoby”, „Maski”, „Odmieńcy”, „Dzieci”. Seria pomieściła oprócz tego zapisy gdańskich wykładów Janion, dyskusje seminaryjne i prace studentów. W latach osiemdziesiątych interdyscyplinarne „Transgresje” stanowiły ważny kontrapunkt wobec ówczesnej nauki.