Jednym z największych dzieł profesor Janion było jej słynne seminarium, podczas którego badaczka niezmordowanie pracowała ze swoimi studentami i studentkami nad tym, co w tytule jednej ze swych najsłynniejszych książek nazwała odnawianiem znaczeń, czyli łamaniem utartych stereotypów odczytywania literatury, szukając w niej, ciągle od nowa, ciągle z innego punktu widzenia, tego, co obce, inne, ukryte, nieświadome i niewydobyte.
Profesor Maria Janion prowadziła zajęcia ze studentami od 1957 roku, kiedy to zaczęła pracować w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku. Jej wykłady i seminaria od samego początku cieszyły się niezwykłą popularnością, zwracała uwagę erudycja wykładowczyni, oryginalność myśli i interpretacji, wszechstronna znajomość polskiej i światowej literatury przedmiotu, indywidualne podejście do uczniów i umiejętność takiej pracy z nimi, by maksymalnie wykorzystali swoje możliwości. Na fali represji marcowych w roku akademickim 1968/1969 została zwolniona z pracy w WSP – władze były szczególnie zaniepokojone jej rosnącym wpływem na młodzież akademicką. Wykłady Marii Janion, akcentujące rewolucyjny, wolnościowy aspekt romantyzmu, nieulegające oficjalnej wykładni i kwestionujące tradycyjne odczytania literackiego kanonu zachęcały studentów do niepokornego, oryginalnego i odważnego myślenia o polskiej literaturze i kulturze.
Po utworzeniu Uniwersytetu Gdańskiego badaczka podjęła pracę w tamtejszym Instytucie Filologii Polskiej. Prowadzone przez nią w latach 70. seminarium zyskało w polskim świecie akademickim wielką sławę, choć zarazem wielu wrogów zarówno w kręgach naukowych, jak i politycznych. Zajęcia Marii Janion zdecydowanie przekraczały bowiem dominujący wówczas strukturalistyczny horyzont badań naukowych, zapoznawały czytelnika ze słabo znanymi w Polsce autorami, jak choćby Laing, Sontag, Bataille, Klossowski, Genet, Foucault.
Otwierały polską humanistykę na współczesną myśl zachodnią, dostarczając nowych narzędzi i tematów badawczych, umożliwiających odmienne odczytanie kanonu literackiego, zainteresowanie się niedocenianymi w tradycyjnej nauce o literaturze dziełami i twórcami oraz rzadko badanymi lub uważanymi za mniej ważne od kwestii społeczno-narodowych problemami egzystencji. Seminarium reagowało również na bieżące zjawiska literackie i społeczne.
Dzięki wykładowczyni jego uczestnicy zafascynowali się twórczością Günthera Grassa, którego zresztą mieli okazje gościć, a także intelektualnie ująć rewolucję Solidarności w kontekście polskiej tradycji powstańczej. Owocem tego okresu była 7-tomowa seria „Transgresje”, wydana w latach 1981-1988, którą Maria Janion współtworzyła i współredagowała. Były to antologie tekstów literackich i eseistycznych światowej humanistyki, niekiedy w autorskich przekładach. „Transgresje” zapoznawały czytelnika ze słabo wówczas znanymi w Polsce autorami, zamieszczono tam także teksty wykładów Janion oraz wypowiedzi i rozprawy uczestników spotkań. Tytuły poszczególnych tomów układają się w zestaw najważniejszych tematów nowożytnej antropologii: „Galernicy wrażliwości”, „Osoby”, „Maski”, „Odmieńcy”, „Dzieci”.
W 1982 roku w ramach represji politycznych Maria Janion została zwolniona z Uniwersytetu Gdańskiego. Ponownie zatrudniono ją tam w roku akademickim 1983/1984. Od 1981 roku podjęła także współpracę z Uniwersytetem Warszawskim. Seminaria w Gdańsku i Warszawie prowadziła do roku akademickiego 1989/1990, od tego czasu zajęcia odbywały się już tylko w stolicy w ramach Studium Doktoranckiego Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, umowy z UW, a od 2002 roku także ze Szkołą Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Trwały do roku 2010 i miały charakter otwarty.
Seminaria miały swój określony porządek – najpierw było wystąpienie studentka lub studentki, prezentujących fragment swojej pracy magisterskiej lub doktorskiej, później następował wykład prof. Janion. Seminarium bardzo długo odbywało się co tydzień i poświęcone było pracom dwojga uczniów – nic więc dziwnego, że trwało od godziny 10 rano do 15-16 po południu – a profesor Janion przygotowywała dwie wypowiedzi. Była to zaiste tytaniczna praca. Potem ograniczyło się do jednego tematu, a po pewnym czasie zmieniło swoją częstotliwość, najpierw do jednego na dwa tygodnie, potem jednego na miesiąc. Na każde spotkanie Maria Janion była bezbłędnie przygotowana, przynosząc ze sobą wielostronicowe, szczegółowe notatki do wykładu i stosy książek, do których się odwoływała.
Dla setek uczniów i uczennic profesor Janion jej seminarium miało charakter doświadczenia formacyjnego. Ukształtowało wielu wybitnych pisarzy, naukowców, nauczycieli, dziennikarzy, redaktorów, polityków, działaczy społecznych i twórców kultury (Marek Bieńczyk, Paweł Huelle, Stefan Chwin, Izabela Filipiak, prof. Stefan Rosiek, prof. Józef Bachórz, prof. Małgorzata Czerwińska, prof. Małgorzata Kalinowska, prof. Marta Zielińska, prof. Ewa Graczyk, Kazimiera Szczuka, Paweł Goźliński i wielu, wielu innych).
Seminarium Marii Janion należy do najciekawszych fenomenów kulturowych, pedagogicznych i naukowych ostatniego półwiecza. Stworzyło jedno z najważniejszych środowisk intelektualnych okresu PRL-u i pierwszego dwudziestolecia wolnej Polski. Historia tego seminarium dokumentuje nie tylko dzieje przemian współczesnej humanistyki, ale także losy pewnej wspólnoty niepokornych, twórczych, krytycznych wobec socjalistycznej rzeczywistości i niegodzących się z jej ograniczeniami ludzi oraz ich Mistrzyni. Zachowane nagrania z seminaryjnych wypowiedzi Marii Janion to dokument historyczny dziejów polskiej inteligencji. Uczestnicy i uczestniczki nie tylko zdobywali nową, nigdzie indziej niegłoszoną wiedzę, uczyli się także, jak powinno się uczyć innych, jak przygotowywać się do zajęć, jak jasno i zrozumiale wykładać skomplikowane nieraz teorie humanistyczne i społeczne, jak argumentować i przekonywać, jak ciągle od nowa interpretować wielokrotnie już czytane teksty, by odkrywać ich nowe znaczenia i konteksty, jak wykorzystywać narzędzia różnych dyscyplin, unikając pułapek powierzchowności i przypadkowości, jak zachęcać do myślenia, dyskutowania, tworzenia, a wreszcie – jak uprawiać naukę tak, by stała się dla każdego podejmującego się tego zadania jednym z najważniejszych doświadczeń egzystencjalnych. Obserwując wykładowczynię, uczestnicy zajęć poznawali kogoś, dla kogo zrozumienie dziejów polskiego społeczeństwa, kultury i sztuki, a zwłaszcza literatury, i udostępnienie tej wiedzy innym było najważniejszym zadaniem życia.
W swojej pracy pedagogicznej Maria Janion odwoływała się do Goetheańskiej idei Bildung. Idea ta kładzie nacisk na kształcenie i samokształcenie jednostki, na jej odrębność i samoświadomość, na samodzielność w obcowaniu z kulturą. Idea ta ma także nowoczesne oblicze, nakazujące szacunek dla każdego człowieka i jego wyborów oraz edukację obywatelską, obejmującą problematykę odpowiedzialności społecznej, dyskryminacji i przemocy. Chodzi o wychowanie takiego człowieka, który będzie potrafił sprzeciwić się nadużyciom władzy czy reagować na przejawy niesprawiedliwości w swoim otoczeniu, stając po stronie wykluczonych, po stronie ofiar. Bildung to nauka krytycznego myślenia – kultury sprzeciwu, umiejętności wątpienia, bezustannej samokrytyki, uczenia się, weryfikacji poglądów.
24 grudnia 2016 roku profesor Janion kończy 90 lat. Grono jej uczennic i uczniów postanowiło uczcić ten fakt, tworząc poświęconą jej stronę internetową i udostępniając zachowane nagrania seminaryjnych wykładów. Zespół przygotowujący projekt już teraz dysponuje setkami godzin nagrań, wiele pozostaje jednak nadal u poszczególnych uczestników, a ich odszukiwanie ciągle trwa. Stan fizyczny tak długo przechowywanych kaset jest coraz gorszy, istnieje poważne niebezpieczeństwo, że niedługo nie będzie można niczego odzyskać. Tym pilniejsza jest jak najszybsza digitalizacja zachowanych nagrań.
W ramach projektu, którego efektem jest niniejsza strona, jest z jednej strony udostępnienie podstawowej wiedzy na temat profesor Marii Janion, jej dorobku i znaczenia dla polskiej kultury, z drugiej – i to jest największe wyzwanie – zebranie, skatalogowanie, digitalizacja, poprawienie jakości dźwięku i udostępnienie on-line w trybie open access zachowanych nagrań seminarium. Chodzi o umożliwienie tym, którzy z powodów generacyjnych lub geograficznych nie mieli okazji uczestniczyć w zajęciach, poznanie wyjątkowego fenomenu tych spotkań.
Na zebranych w archiwum Marii Janion kasetach nagrano setki godzin wykładów i dyskusji seminaryjnych dotyczących historii literatury, kultury, idei i wyobraźni XIX i XX wieku. Można w nich wyróżnić kilka grup. Pierwszą stanowią rozważania dotyczące romantyzmu, między innymi poświęcone duchowości tej epoki (np. religijność Mickiewicza, mistycyzm Słowackiego, towiańczycy), idei politycznych (konserwatywna myśl Krasińskiego; słowiańszczyzna a polskość; motyw Kresów, obraz Rosji), ulubionych figur (szaleniec, samobójca, sobowtór), najsłynniejszych dzieł polskich i światowych (np. Wilhelm Meister i Faust Goethego, Zbójcy Schillera, Maria Malczewskiego, Dziady Mickiewicza, Król Duch Słowackiego). Drugi ważny krąg zagadnień dotyczy tematyki żydowskiej, zwłaszcza literatury Holokaustu, chodzi tu przede wszystkim o tematy żydowskie u Mickiewicza, twórczość Korczaka, Grynberga, Buczkowskiego, Borowskiego, Dichtera, Krall, świadectwa Edelmana i in. Trzeci zbiór nagrań odnosi się do duchowości polskiej XIX i XX wieku, badanej poprzez analizę dzienników intymnych polskich filozofów (Brzozowski, Koniński, Elzenberg), a także pamiętników, dzienników, epistolografii i twórczości literackiej polskich duchownych (Koźmiński, Kajsiewicz, Hołowiński, Szczęsny-Feliński, Chołoniewski, Kozłowska, Truszkowska). Czwarta grupa wykładów związana jest z krytyką feministyczną i gender studies, bada odbicie kobiecego doświadczenia w literaturze i piśmiennictwie intymnym (listy Elizy Krasińskiej i Salomei Słowackiej-Becu; dzienniki Nałkowskiej, Dąbrowskiej, Anny Iwaszkiewicz; powieści Kuncewiczowej, Krzywickiej, Melcer, Gojawiczyńskiej, Boguszewskiej; poezja Komornickiej, Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Ginczanki; motywy i figury: kobiety fatalnej, Antygony, Judyty). Piąty zbiór nagrań dotyczy zmagań z Polską i polskością oraz doświadczenia II wojny światowej (Baczyński, Gajcy, Trzebiński, Wat, Kossak-Szczucka, Odojewski, Gombrowicz, Miłosz, Różewicz). Szósty zestaw to analizy najważniejszych dzieł i zjawisk polskiej i światowej literatury najnowszej w kontekście polskiej tradycji literackiej (Masłowska, Beigbeder, Dzido, Tryzna, Wilk i in.). Siódma grupa wykładów obejmuje kwestie teoretycznoliterackie, mamy tu takie tematy, jak wpływ psychoanalizy na badania literackie (kategoria Unheimliche), przemiany pojęcia tragizmu, problematyka etyki literatury, teoria dziennika intymnego i in.
Stan zachowanych nagrań nawet po remasteryzacji często nie jest najlepszy, zwłaszcza jeśli chodzi o głosy w dyskusji. Nie wszystkie wykłady zachowały się w całości, czasami nagle się urywają. Prace nad zebraniem całości ocalałej spuścizny nie skończą się szybko, jednak każda gotowa już partia nagrań będzie umieszczana na stronie. Zwracamy się z wielką prośbą do wszystkich osób posiadających jakiekolwiek nagrania seminariów profesor Janion o kontakt.
