"Kresy". “Granica niepojęta jak śmierć”
Na tym pograniczu ukraińskim, kresowym, pojawiały się bardzo dziwne i tajemnicze postacie. [...] Często wiadomo że to była populacja zbiegów z Korony, którzy popełnili jakieś przestępstwo [...] Pomyślałam o amerykańskiej granicy na Zachodzie. [...] To terytorium stało się wielkim skarbem literatury narodowej. [...] Pisarze [...]zabrali się za eksploatowanie literackie tego terytorium. Ujawniły się wówczas koncepcje tematyczne [...] które znajdujemy w naszej kresowej literaturze i kulturze.
Wykład Marii Janion dotyczy obrazu "Kresów" w literaturze, kulturze i wyobraźni Polaków. Badaczka sięga do Encyklopedii staropolskiej Zygmunta Glogera, by pokazać, jak inna była kiedyś definicja słowa kresy, zanim w polskiej świadomości utrwaliło się znaczenie symboliczne i geograficznie, nie do końca zresztą jasne. Melchior Wańkowicz podkreślał, że granica "Kresów" geograficznie nie była dokładnie określona, ale jej poczucie było mocno zakorzenione w świadomości jej obrońców. Janion odsyła do Szkiców z wędrówek po Ukrainie Zenona Fisza, by pokazać zagadnienie niejednorodności ludności kresowej: na pograniczu mieszkali przybysze z różnych stron Polski, często postaci tajemnicze, uciekinierzy z Korony.
"Kresy" stanowiły bardzo istotny wyznacznik polskiej świadomości narodowej, odsyłały do pewnej przestrzeni: nieokreślonej, ale bardzo pociągającej, raczej duchowej niż geograficznej. Ważnym składnikiem dumy narodowej było to, że Polacy panowali tam nad resztą ludności. Maria Janion chciałaby zrewidować takie pojęcie dumy narodowej. Odwołuje się do książki Ewy M. Thompson Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm (2000), która m.in. pokazuje, jak tworzy się kompleks mityczno-symboliczny, poprzez który członkowie wspólnoty etnicznej stają się narodem. Istotną rolę w budowaniu tego kompleksu odgrywają pisarze oraz malarze. Przykładem mogą być analizowane podczas seminarium poematy Wincentego Pola: Mohort, Pieśń o ziemi naszej. Natomiast Niemyte Dusze Witkacego wymienia Maria Janion jako przykład rewizyjnego podejścia do tematu kresowego w polskiej literaturze.
Dla problematyki "Kresów" istotne zdaniem badaczki są wątki przedmurza, obrony wiary i granicy, związane przede wszystkim z ekspansją islamu. Emblematem polskiej obecności na tych ziemiach są według Janion postaci dziwaków kresowych – strasznych magnatów, samowolnych, zdziczałych, dopuszczających się najzuchwalszych i bezkarnych gwałtów. Można tu wymienić Mikołaja Potockiego, ale było ich wielu.