Przykre i przyjemne. Gotycyzm w powieści poetyckiej Maria Antoniego Malczewskiego
[…] w Marii pojawia się jednak frenezja […], pojawia się wobec tego coś, co jest początkiem, co jest związane ściśle z frenezją, to jest właśnie gotycyzm. […] Wzniosłość łączy przyjemne z przykrym, tego dowiedzieliśmy się od Burke’a i od Kanta, i z interpretacji współczesnej sztuki przez Lyotarda. […] Jest tutaj miejsce na gotycyzm i frenezję […]. Tak właśnie to się przedstawia w Marii Malczewskiego.
Wykład poświęcony jest powieści poetyckiej Maria Antoniego Malczewskiego z 1825 roku. Maria Janion analizuje XIX-wieczne ilustracje do utworu, utrzymane w sentymentalnej stylistyce, odarte z gotycyzmu i frenezji, zupełnie nieprzystające do konwencji dzieła. Aby zrozumieć tę „malarską porażkę”, odwołuje się do relacji kategorii piękna i wzniosłości według Edmunda Burke’a (Dociekania filozoficzne o pochodzeniu naszych idei wzniosłości i piękna, 1756) oraz w estetyce Immanuela Kanta.
Janion przypomina rozróżnienie Maurycego Mochnackiego na poezję obiektową oraz poezję duszy. W poezji duszy ważne są dźwięk i muzykalność, co można odnieść do Marii. Utwór Malczewskiego jest antymimetyczny, wydobywający muzykę stepu jako nieskończoności.
Badaczka wyjaśnia, czym jest gotycyzm, gotycystyczny eksces widoczny w Marii. Malczewski wprowadza bezosobową siłę, którą można interpretować w kategoriach gotycystycznego zagrożenia (to, co nienazwane, ukryte, niewyjaśnialne). Janion analizuje także ambiwalentny obraz wojny w Marii – wojna jest abiektalna, ale obok ohydy pojawia się wzniosłość.
Maria Janion charakteryzuje antynomiczny obraz kobiety w utworach gotycystycznych: bądź jako abiektalnej ofiary, bądź wcielenia gwałtownej siły seksualnej. Profesor mówi o dwoistości Marii: z jednej strony postaci anielskiej, która nie należy do ziemi, z drugiej strony postaci chorej w sposób ohydny. Maria jest od początku postacią nierzeczywistą, trupem, w opisie którego pojawia się frenezja, ale też groteska.
Za szczególnie istotne dla swojego wywodu Janion uznaje interpretacje Marii dokonane przez Adama Mickiewicza, Marka Bieńczyka i Danutę Zawadzką.