Polskie narracje antysemickie
Jednym z ulubionych stereotypów mówienia o Żydach w Polsce jest słowo egzageracja, egzaltacja; podkreślanie tego, że Żydzi zawsze przesadzają […]. Wyzuć się z tego przeświadczenia o tej egzageracji, jako takiej szczególnej cesze tych świadectw, jest czymś dla mnie na przykład bardzo istotnym. Jeszcze trzeba pamiętać o tym, że na przykład zeznania polskich ofiar […] są traktowane z całą dosłownością, jako istotne źródło wiadomości […].
Seminarium zostało poświęcone przebiegowi i znaczeniu wielkiej dyskusji, jaka wybuchła w Polsce w 2000 roku w związku z upowszechnieniem się świadomości zbrodni w Jedwabnem, co było zasługą filmów dokumentalnych Agnieszki Arnold (Gdzie mój starszy syn Kain, 1999; Sąsiedzi 2001) i książki Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka z 2000 roku. Na spotkanie przybył też autor książki.
Wykład prof. Marii Janion został poświęcony antysemityzmowi jako głównej przyczynie mordu Żydów, samym wydarzeniom w Jedwabnem z 1941, recepcji książki Grossa w Polsce oraz pokazanej w filmie Arnold Sąsiedzi postawie mieszkańców Jedwabnego, którzy próbują racjonalizować zbrodnię, podając różne wyjaśnienia. Na podstawie publicystyki lat. 30. XX w. wykładowczyni analizuje zmiany, jakim podlegał antysemityzm w Polsce tego okresu, przechodząc od antysemityzmu deportacyjnego w antysemityzm eliminacyjny. W procesie tym widać postępujące odczłowieczanie Żydów, którzy zaczynają być opisywani jako insekty, więc zgodnie z logiką tego obrazu, należy ich „wytępić”. Według Marii Janion u podstaw polskiego antysemityzmu tkwią jednak silne przeświadczenia religijne o Żydach jako narodzie bogobójców. Przykłady konsekwencji takiego podejścia podaje za wstrząsającym dziennikiem z czasów wojny Zygmunta Klukowskiego. Analizuje również najważniejsze punkty współczesnej dyskusji na temat książki Grossa (list Glempa, publikacje „Gazety Wyborczej”, opinia profesora Strzembosza).
Według Jana Tomasza Grossa przyczyny mordu w Jedwabnem są niezwykle złożone, zwłaszcza że doszło tu dodatkowo do oskarżenia Żydów o zdradę. Porównał te wydarzenia do innych pogromów, ale nie potrafił wyjaśnić, dlaczego zbrodnia w tym wypadku była tak straszna, dlaczego wymordowano wszystkich Żydów.
Pozostali dyskutanci zastanawiali się m.in. nad tym, czy Jedwabne należy rozpatrywać w kategoriach pogromu czy Holokaustu, podkreślali obecną w wypowiedziach medialnych próbę obrony „dobrego wizerunku” Polski, wskazywali aluzje do „żydowskiego spisku skierowanego przeciwko Polsce” oraz powtarzający się zarzut „zdrady” Żydów, którzy mieli rzekomo szpiegować na rzecz Rosjan.