Getto walczy Edelmana. Wspomnienie czy raport.
[...] jakie są kryteria tego, co literackie, tego co estetyczne, tego co artystyczne [...]. Teraz, przypomnijmy sobie jakie były określenia tego tekstu Edelmana. Więc czytamy, że [...] był to raport napisany przez zastępcę dowódcy powstania w warszawskim getcie.
Wykład poświęcony broszurze Marka Edelmana Getto walczy (udział Bundu w obronie getta warszawskiego) z 1945 roku. Na jej przykładzie prof. Janion pokazuje problematykę literackości tekstu dokumentalnego. Bada sposób prowadzenia narracji (praesens historicum, bezosobowość, niejednolitość poetyki raportu) oraz obecność konwencji literackich. Według Edelmana jego tekst należy traktować jak źródło historyczne. Maria Janion pokazuje, że jest ono zakorzenione w literaturze.
Badaczka przypomina utworzony przez Marię Dąbrowską termin „niezamierzone dzieło sztuki” oraz zaproponowane przez nią kryteria tego, co artystyczne w dokumencie, zwłaszcza rolę fabuły. Przywołuje tezy Haydena White’a, który zwraca uwagę na znaczenie kategorii struktury fabularnej w tekście historiograficznym, a także pokazuje zależność historiografii od retorycznego repertuaru języka danej kultury.
Edelman zaczyna relację od opisu opustoszałej, porzuconej przez elity Warszawy. Maria Janion odnajduje tu wzór socjalistycznego pisania o ucisku, obecny w przedwojennych pismach PPS-u czy Bundu. Gdy Edelman pisze, że jednym z celów powstania w getcie było udowodnienie, że Żydzi są w stanie „podnieść głowę”, w tym miejscu – według Marii Janion – fabuła „proletariacka” („zginiemy, ale sprawa zwycięży”) musi ulec metamorfozie i przekształca się w schemat tragedii („zginiemy i nic po nas nie pozostanie”).
Badaczka stawia pytanie o charakter powstania w getcie (narodowy, społeczny) oraz porównuje poglądy Marka Edelmana i Tomasza Grosse na temat dominującej w getcie postawy „czepiania się życia za wszelką cenę”. Edelman przeciwstawia tej postawie zachowanie bojowników. Tomasz Grosse w Przeżyć! Obrona życia jako wartość podstawowa społeczności getta warszawskiego (1998) podkreśla, że w ekstremalnych warunkach instynkt życia stawał się dominujący. Zarysowuje się zatem antynomia: postawa „przeżyć za wszelką cenę” lub „nie czepiać się życia”.